dr Marcin Biernacki, adiunkt w Zakładzie Psychologii i Bezpieczeństwa Lotów Wojskowego Instytutu Medycyny Lotniczej
W 2013 roku obroniłem doktorat na Wydziale Psychologii Uniwersytetu Warszawskiego. Jestem psychologiem transportu oraz psychologiem lotniczym certyfikowanym przez European Association for Aviation Psychology (EAAP). Zawodowo zajmuję się diagnozą psychologiczną kierowców i pilotów oraz badaniami naukowymi. Wyniki swoich badań publikuję w takich czasopismach jak: Aviation, Space, and Environmental Medicine; Applied Ergonomics; International Journal of Occupational Medicine and Environmental Health; Journal of Gravitational Physiology; International Journal of Occupational Safety and Ergonomics; Stress and Health. Moje zainteresowania badawcze koncentrują się na trzech głównych obszarach. Pierwszy z nich dotyczy oddziaływań środowiska pracy człowieka na sprawność operatorską. Badania te obejmują zarówno wpływ przeciążeń +Gz, wpływ niedotlenia, jak i zjawiska określanego, jako choroba symulatorowa. Drugi obszar badań dotyczy zagadnień związanych z diagnozą i selekcją osób wykonujących zadania operatorskie, w szczególności z uwzględnieniem roli różnic indywidualnych w wykonywaniu zadań poznawczych. Trzeci obszar badań wiąże się ze studiami zależności pomiędzy wiekiem, różnicami indywidualnymi wynikającymi z cech osobowości oraz funkcjami poznawczymi. W kolejnych wydaniach biuletynu będę miał przyjemność przedstawiać Państwu najnowsze i według mnie najciekawsze wyniki badań z obszaru szeroko rozumianej psychologii transportu.
Procesy przetwarzania informacji pełnią kluczową rolę w sytuacji prowadzenia samochodu. W całej złożoności mechanizmów przetwarzania informacji najczęściej opisywane są one w aspekcie szybkości oraz dokładność działania. Potocznie wciąż obecne jest przekonanie, że refleks, rozumiany jako szybkość działania, jest kluczowy dla efektywnego prowadzenia samochodu.
Celem omawianego tu badania było określenie możliwości przewidywania nieprawidłowych zachowań na drodze w oparciu o wskaźniki pamięci operacyjnej, podzielnej uwagi oraz zdolności do hamowania reakcji. Wyniki wskazują, że kluczową rolę w przewidywaniu nieprawidłowych zachowań oraz wypadków drogowych pełnią procesy odpowiedzialne za hamowanie reakcji. Słaba kontrola poznawcza oraz impulsywność w działaniu w większym stopniu niż parametry szybkościowe związane są z nieprawidłowymi zachowaniami kierowców.
Możliwość przewidywania nieprawidłowych zachowań i wynikających z nich błędów operatorskich jest ważnym celem badań psychologicznych kierowców. Badanie opisane w artykule autorstwa Zahra Tabibi oraz współpracowników pt. Predicting aberrant driving behaviour: The role of executive function opublikowane na łamach Transportation Research Part F podejmuje tą ważną problematykę. W badaniu skupiono się na możliwości przewidywania niepożądanych zachowań drogowych na podstawie wskaźników pamięci operacyjnej, podzielnej uwagi oraz zdolności do hamowania reakcji. W badaniu wzięło udział 107 osób w wieku od 19 do 49 lat – 62% grupy badanej było płci męskiej, a 38% płci żeńskiej. Osoby badane deklarowały, że w przeciągu ostatniego roku, dziennie spędzały około 3.5 godziny na prowadzeniu samochodu. Do oceny zachowań drogowych zastosowano Kwestionariusz Zachowań Drogowych DBQ, w którym zachowania drogowe ujmowane są w aspekcie wypadkowości, popełnianych na drodze błędów oraz naruszeń.
Do oceny procesów hamowania zastosowano test reakcji w paradygmacie kontroli reakcji idź/nie idź (go/no go task). Z uwagi na to, że pomiar czasu reakcji stosowany jest w badaniach psychologicznych kierowców w Polsce, to warto przyjrzeć się wprowadzonej w opisywanym badaniu procedurze. Zadanie osoby badanej polegało na przyciśnięciu przycisku reakcji w momencie pojawienia się cyfry oraz na powstrzymywaniu się od reakcji w momencie pojawienia się litery lub symbolu. Łącznie badanemu prezentowane było 100 bodźców, gdzie 70% bodźców wymagało reakcji. Bodźce były prezentowane przez 500ms a interwaly między bodźcami były stałe i wynosiły 1000ms. Analizie poddano czas reakcji na bodźce wymagające reakcji oraz liczbę błędów (zarówno pominięcia bodźców wymagających reakcji jak i reakcje na bodźce niepożądane). Rzetelność (test-retest) zastosowanej procedury wynosiła 0.69 w przypadku błędów i 0.70 w przypadku czasu reakcji.
Do oceny podzielności uwagi autorzy zastosowali Test Ciągłego Wykonania (Continuous Performance Task – CPT). W zadaniu tym osoby badane były proszone o naciskanie przycisku spacji w sytuacji, gdy litera X pojawiła się po literze O. Osobom badanym prezentowane było 250 zadań, gdzie 30% stanowiły bodźce istotne (OX). Czas prezentacji bodźca wynosił 500ms, z 1500ms interwałami. Poziom wykonania zadania był oceniany za pomocą proporcji liczby poprawnych odpowiedzi do średniego czasu reakcji. Liczba pominięć stanowiła według autorów wskaźnik procesów uwagi, a liczba błędów – wskaźnik zdolności do hamowania reakcji. Wskaźniki rzetelności dla braków reakcji, błędów reakcji oraz czasów reakcji wynosiły kolejno 0.89, 0.62 oraz 0.79.
Natomiast do oceny pamięci operacyjnej autorzy zastosowali test Powtarzania Cyfr (WAIS-R). Zadanie to było prezentowane w środowisku SuperLab. Czas prezentacji cyfry na monitorze oraz przerwa między cyframi wynosiła po 1000ms.
Wyniki uzyskane w badaniu wskazują, że osoby bardziej podatne na dystrakcję (a więc popełniające więcej pominięć w teście podzielnej uwagi), wykazywały się większą skłonnością do zachowań niepożądanych na drodze oraz większą liczbą błędów drogowych. Rosnąca liczba pominięć w teście podzielności uwagi była efektem osłabienia procesów kontroli wykonawczej, narastającego wraz z trwaniem monotonnego zadania poznawczego. Niepożądane zachowania drogowe korelowały również z liczbą popełnianych błędów, co było wskaźnikiem procesów hamowania, w teście reakcji w schemacie go/no go. Nie stwierdzono natomiast zależności pomiędzy zachowaniami drogowymi a wskaźnikami pamięci operacyjnej. Liczba naruszeń drogowych była związana z liczbą błędów w teście podzielności uwagi. Co więcej, liczba zdarzeń drogowych korelowała z liczbą reakcji błędnych w teście reakcji w schemacie go/ no go. Analiza regresji wykazała ponadto, że najlepszym predyktorem zarówno niepożądanych zachowań, naruszeń, jak i błędów drogowych były procesy odpowiedzialne za hamowanie reakcji. Wyniki te są ważne, ponieważ wskazują, że istotną zmienną w przewidywaniu zachowań drogowych kierowców są parametry związane z dokładnością wykonywania zadania a nie tempem działania.
Zaprezentowane badanie dotyka ważnego problemu, z którym spotyka się psycholog transportu przeprowadzający badania kierowców – mianowicie możliwości przewidywania na podstawie zebranych danych ryzyka wystąpienia nieprawidłowych zachowań drogowych. Metody stosowane w trakcie takiego badania dotyczą wielu aspektów, w tym – szybkości i adekwatności reakcji. Wyniki zaprezentowane w artykule wskazują na kluczową rolę procesów związanych z dokładnością przetwarzania informacji, których podłożem są mechanizmy kontroli poznawczej. Badanie to oczywiście ma znaczenie nie tylko dla praktyków, ale także kierowców, którzy powinni nie tylko zwracać uwagę na szybkość swojego działania na drodze, ale również starać się optymalizować dokładność działania – nawet kosztem czasu.
dr Marcin Biernacki
Wojskowy Instytut Medycyny Lotniczej
Cytowany artykuł:
Tabibia Z., Borzabadib H.H., Stavrinosc D., Mashhadib A. (2015). Predicting aberrant driving behaviour: The role of executive function. Transportation Research Part F: Traffic Psychology and Behaviour, 34, 18–28.