Cechy narcystyczne pojawiają się w nas, gdy czujemy, że jesteśmy lepsi od innych, fantazjujemy o osobistym sukcesie połączonym z przekonaniem, że z jakiegoś powodu należy nam się specjalne traktowanie. Gdy osoba w takim stanie zostaje upokorzona lub zawstydzona często reaguje agresywnie, nawet przemocą. Wstyd to emocja związana z hierarchią społeczną, nieprzyjemnie odczucie łamania panujących zasad i konwencji, sugerujące podporządkowanie. Narcyzm skutecznie powstrzymuje normalne konsekwencje wstydu.
Zaburzenia przeżywania wstydu utrudniają nawiązywanie długotrwałych relacji. Nie jest to jednak dla narcyzmu problemem. Chodzi o to, by innych pokonać, udowodnić swoją wyższość, lub użyć innych aby uzyskać wysoki status społeczny. Tworzenie i utrzymywanie długotrwałych, głębokich relacji społecznych to nie jest gwóźdź programu. Tkwi w tym nierozwiązywalny problem. Choć wszyscy jesteśmy w stanie nawiązać wzajemne głębokie relacje i wzajemnie się w tym wspierać, to nie ma możliwości byśmy wszyscy wygrali w grze o dominację. Taka gra to pojedynek o sumie zerowej, czyli taki w którym by jeden mógł wygrać, ktoś inny musi przegrać. Wszyscy możemy być wartościowi, ale nie wszyscy możemy być najlepsi.
Eddie Brummelman i współpracownicy (2015) wykonali jedno z pierwszych długofalowych badań dotyczących powstawania narcyzmu u dzieci. Badacze chcieli porównać wyjaśnienia pochodzące z dwóch perspektyw teoretycznych. Teoria społecznego uczenia się przewiduje, że narcyzm pojawia się, gdy rodzice przeceniają swoje dziecko, uważają, że jest szczególnie wyjątkowe i lepsze od innych. Teoria psychoanalityczna przewiduje, że narcyzm wynika raczej z braku rodzicielskiego ciepła. Chłód emocjonalny ma powodować niemożność stworzenia adekwatnego wizerunku samego siebie.
Uczestnikami badania były dzieci w wieku 7-12 lat, czyli w takim wieku w którym różnice w zakresie narcyzmu zaczynają się ujawniać. Ponad 500 dzieci uczestniczyło w 4 pomiarach wykonywanych w odstępach 6 miesięcy. Mierzono poziom narcyzmu u dzieci, samo-ocenę dzieci oraz praktyki rodzicielskie, w szczególności przecenianie własnego dziecka oraz bliskość, ciepło emocjonalne. Wyniki są jednoznaczne. Teoria społecznego uczenia się sugeruje trafne predykcje. W sytuacji w której rodzice przekonani są o tym, że ich dziecku należy się wyjątkowe traktowanie, coś extra od życia, że latorośl ich jest wyjątkowo zdolna, miła, uczynna, o szczególnie dobrym sercu – wtedy pięknie rozwija się narcyzm.
Chłód emocjonalny również ma znaczenie, ale nie dla rozwoju narcyzmu, a dla rozwoju samo-oceny. Gdy dziecko jest szanowane, wysłuchane, traktowane ciepło i poważnie – wpływa to na wysoki poziom samo-oceny. Można wręcz powiedzieć, że samo-ocena to po prostu „termometr” wskazujący na poczucie własnej społecznej akceptacji. Ciepło przekłada się zatem na poczucie akceptacji, a to z kolei stanowi czynnik ochronny w sytuacjach lęku i stanach depresyjnych.
Samo-ocena i narcyzm to jednak pojęcia odmienne, czasami niesłusznie ze sobą wiązane (Brummelman i in, 2016). Mówi się np. o tym, że narcyzm to „bardzo wysoka, choć nie stabilna samo-ocena” Niektórzy uważają, że np. mówienie dziecku o tym jak jest szczególne, dla rodzica ważne i wyjątkowe, to właśnie podnoszenie jego samo-ceny. Nic bardziej mylnego. Badania wskazują, że jest to kształtowanie narcyzmu. Narcyzm niekoniecznie wiąże się z wysoką samo-oceną. Narcystyczne będzie przekonanie o tym, że jest się lepszym od innych, mimo, że ludzie generalnie są bezwartościowi i samemu też jest się bytem raczej marnym. Wysoka samo-ocena to przekonanie o tym, że jednostka – choć przeciętna, podobna do innych, taka jak ludzie w ogóle – jest bardzo wartościowa.
Ł. Tanaś,
Wydział Psychologii, Uniwersytet SWPS.
Literatura cytowana
Brummelman, E., Thomaes, S., Nelemans, S. A., de Castro, B. O., Overbeek, G., & Bushman, B. J. (2015). Origins of narcissism in children. PNAS Proceedings of the National Academy of Sciences of the United States of America, 112(12), 3659–3662. doi:10.1073/pnas.1420870112
Brummelman, E., Thomaes, S., & Sedikides, C. (2016). Separating Narcissism From Self-Esteem. Current Directions in Psychological Science, 25(1), 8–13. doi:10.1177/0963721415619737