„Droste” to marka holenderskiego producenta czekolady. Firma ta, na jednej z reklam, umieściła zakonnicę trzymającą na tacy pudełko czekolady, na którym to pudełku widniała zakonnica trzymająca pudełko czekolady, które przedstawiało zakonnicę trzymającą pudełko czekolady. Efektem Droste przyjęło się odtąd określać reklamę wizualną, w której zastosowano obraz rekurencyjny. Zabawę z rekurencją zna również każde dziecko, które opanowało następującą piosenkę: „Było morze, w morzu kołek, a na kołku siedział zając i nogami przebierając śpiewał sobie tak: Było morze, w morzu kołek…”
Rekurencji doświadcza (stosuje ją?) każdy, kto myślał kiedyś o tym, o czym myślał. Ewentualnie, jeśli ktoś nie ma inklinacji samo-refleksyjnych, to zapewne myślał o tym, co czym myślała bliska mu osoba, na temat jego własnych planów, czy motywacji. Rekurencja jest powszechna. Niektórzy, jak Michael Corballis (2011), psycholog z Uniwersytetu w Auckland, powiedzieliby wręcz, że zdolność do myślenia rekurencyjnego jest właściwością, która odróżnia człowieka od innych gatunków. Jest podstawową właściwością specyficznie ludzką. Tylko ludzki język, w tym „język myśli”, pozwala na tworzenie konstrukcji, które odnoszą się do samych siebie. Niczym w lustrzanej sali pełnej refleksów, refleksyjnie myślimy o myśleniu.
W psychologii, zdolność refleksji nad myślami innych osób, określa się często mianem „teorii umysłu”. Termin ten oznacza próbę wyjaśnienia tego, jak to się dzieje, że tak łatwo i naturalnie przychodzi nam myślenie o myśleniu – swoim i innych. Zacznijmy od tego, że małe dzieci nie rozumieją o co chodzi, gdy ktoś pyta je o myśli innych osób, natomiast starsze dzieci przedszkolne rozumieją takie pytania i trafnie na nie odpowiadają. Z wiekiem nabywają nowych kompetencji, rozumieją co inna osoba myśli o kolejnej osobie oraz coraz wyraźniej zaczynają reagować na gafy i towarzyskie niezręczności.
Czy u podstaw tych zmian leży jakaś ogólna zdolność do „stosowania rekursji”? Byłoby to wyjaśnienie eleganckie, ale – jak pokazują badania z udziałem dzieci 8-10 letnich (Osterhaus, Koerber, & Sodian, 2016) – złudne. Zdolności w zakresie „teorii umysłu” mają, u 8-10 latków, trzy odrębne komponenty: rozumienie sytuacji społecznych, dwuznaczności oraz norm społecznych. Każdy z tych komponentów rozwija się w nieco inny sposób i wiąże z nieco innymi umiejętnościami.
Rozumienie sytuacji społecznych (np. pragnień i motywacji innych osób) oraz rozumienie grupowych norm i oczekiwań (np. świadomość popełniania faux pas) związane jest z tzw. funkcjami wykonawczymi, czyli kontrolą uwagi, umiejętnością powstrzymania pierwszej reakcji na bodziec. Zapewne dostrzeżenie nietaktu, niezręczności, czy pragnień innej osoby wymaga wpierw by powstrzymać własne, egocentryczne interpretacje. Zaskakujące jest to, że funkcje wykonawcze nie wiążą się jednak z rozumieniem dwuznaczności, czyli np. dostrzeżeniem, że dana sytuacja może być interpretowana na dwa sposoby i często po prostu nie wiemy – dopóki nie zapytamy – jak daną sytuację widzi partner konwersacji. Jeśli spojrzymy na ogólne zdolności językowe, to okaże się, że dzieci bardziej oczytane będą lepiej rozumiały motywacje innych, ale już nie będzie się to wiązać z rozumieniem dwuznaczności i norm społecznych. Innymi słowy, w młodzieżowym slangu: teoretyczne, gładkie i eleganckie pole zostało zaorane przez empiryczną rzeczywistość.
Jaki z tego wniosek? Dla mnie jeden. W psychologii łatwo o pułapkę pozornie prostych, subiektywnie prawdopodobnych wyjaśnień. Wydaje się czasami, że wystarczy połączyć ze sobą kilka zjawisk, czy symptomów które wydają się podobne, nadać temu wspólną etykietę – np. „myślenie rekursywne”, „mechanizmy obronne”, „stres potraumatyczny” i już coś rozumiemy. Okazuje się jednak, że to dopiero początek drogi. Nazwanie problemu, a nie jego wyjaśnienie. Konstrukcja umysłów, przy użyciu umysłów pełna jest złudzeń.
Ł. Tanaś,
Wydział Psychologii, Uniwersytet SWPS.
Literatura cytowana
Corballis, M. C. (2011). The recursive mind: The origins of human language, thought, and civilization. Princeton: Princeton University Press.
Osterhaus, C., Koerber, S., & Sodian, B. (2016). Scaling of Advanced Theory-of-Mind Tasks. Child Development, 00(0), 2–2. http://doi.org/10.1111/cdev.12566