dr Aleksandra Cisłak, absolwentka psychologii społecznej SWPS oraz dziennikarstwa i komunikacji społecznej UW, doktor psychologii, adiunkt na Wydziale Psychologii Uniwersytetu SWPS
Moja praca badawcza dotyczy przede wszystkim psychologii władzy, psychologii organizacyjnej i problematyki spostrzegania społecznego – tego, co kieruje naszymi ocenami innych ludzi i samego siebie. Interesuję się także psychologią polityczną – zwłaszcza rozwiązywaniem konfliktów oraz tym, co rządzi wyborami różnych strategii rozwiązywania konfliktów politycznych. Dużo czasu poświęcam popularyzacji nauki, prowadzę wykłady popularyzatorskie, jestem autorką licznych tekstów popularno-naukowych ukazujących się w Pomocniku Psychologicznym Polityki i Gazecie Wyborczej. Będę przedstawiać Państwu najnowsze badania z dziedziny psychologii społecznej – w jaki sposób to, co myślą, czują i robią jedni ludzie, wpływa na to, co myślą, czują i robią inni ludzie.
Skąd wziąć na kolejną ratę kredytu? Ile będzie kosztować frank w przyszłym miesiącu? Czy uda się zachować pracę i pensję, choć w firmie są zwolnienia? Będzie ustawa dla frankowiczów czy nie? – takimi pytaniami żyją dziś tysiące polskich rodzin. Skutki kryzysu ekonomicznego są bolesne. Bolesne w sensie jak najbardziej dosłownym.
Najnowsze badania Eileen Chou, Bidhana Parmara i Adama Galinsky’ego, opublikowane w lutym 2016 w renomowanym piśmie Psychological Science, pokazały, że niepewność ekonomiczna zrodzona przez czasy kryzysu, która dotyka dziś całe społeczeństwa, przyczynia się do spadku odporności na ból i wzrostu konsumpcji bezreceptowych leków przeciwbólowych. Badacze przeprowadzili ogółem 6 badań, z których jedno było reanalizą danych z dużego sondażu zachowań konsumenckich, a 4 były eksperymentami, w których bezpośrednio manipulowano niepewnością ekonomiczną jako możliwą przyczyną podatności na odczuwanie bólu.
Tylko w Stanach Zjednoczonych od roku 2006 do 2012 konsumpcja środków przeciwbólowych wzrosła o 50%, a Stany Zjednoczone nie są przecież jedynym krajem dotkniętym przez kryzys ekonomiczny. Chou, Parmar i Galinsky poszukiwali odpowiedzi na pytanie, czy zbieżność kryzysu i wzrostu tendencji do używania środków uśmierzających ból jest nieprzypadkowa. Analiza danych pochodzących od ponad 33 tysięcy amerykańskich gospodarstw domowych pokazała, że bezrobocie jest związane z silniejszym odczuwaniem bólu fizycznego – zarówno na poziomie całych stanów, jak i na poziomie poszczególnych osób. Osoby bezrobotne zakupują też więcej leków przeciwbólowych. Badania eksperymentalne pokazały zaś, że to niepewność ekonomiczna jest przyczyną zwiększonego odczuwania bólu i zmniejszonej wytrzymałości na ból.
Społeczno-psychologiczne koszty kryzysu ekonomicznego są oczywiście szersze. Kryzys wyzwala uprzedzenia, nasila postawy ksenofobiczne i radykalizuje postawy społeczne. Ludzie dotknięci kryzysem skłonni są do poszukiwania kozła ofiarnego, którego znajdują pod postacią różnych grup etnicznych lub społecznych. Badania Julii Becker i jej współpracowników (Becker, Wagner, & Christ, 2011), dotyczące interpretacji przyczyn kryzysu w roku 2008, pokazały, że gdy winą obciążani byli imigranci, to rosły uprzedzenia etniczne, gdy zaś obciążano bankierów i spekulantów – wzrastał antysemityzm.
Dlaczego tak się dzieje? Kryzys ekonomiczny i związana z nim niepewność zaburzają poczucie kontroli. Poczucie kontroli zaś to jeden z najważniejszych ludzkich motywów. Ludzie, którzy doznają braku poczucia kontroli, starają się ją odzyskać na rozmaite sposoby. Utrata poczucia kontroli skutkuje na przykład aktywizacją behawioralnego układu dążenia, przejawiającą się w zwiększonej motywacji do osiągania celów (Greenaway i in., 2015). Ale – jak pokazały badania Jennifer Whitson i Adama Galinsky’ego opublikowane w 2008 roku w prestiżowym czasopiśmie Science – brak poczucia kontroli to także doszukiwanie się związków i zależności nawet tam, gdzie ich nie ma. Może się to manifestować w tak niewinny sposób jak widzenie obrazka w bezładnej plątaninie kresek i kropek, ale także poprzez wzrost wiary w przesądy i spiski. Badania Chou, Parmara i Galinsky’ego pokazały, że obniżone poczucie kontroli jest konsekwencją niepewności ekonomicznej i bezpośrednią przyczyną silniejszego odczuwania bólu.
Koszty psychologiczne kryzysu – niepewność, brak poczucia kontroli, mniejsza odporność na ból – są wymierne. Ból odczuwany przez Amerykanów w pamiętnym roku 2008 kosztował 635 miliardów dolarów – więcej niż cukrzyca, rak i choroby serca razem wzięte. Oznaczało to wzrost tych kosztów o 1000% na przestrzeni poprzednich 20 lat. Najkosztowniejsze więc może długofalowe skutki kryzysu ekonomicznego to te zdrowotne – w sensie finansowym, społecznym i psychicznym.
Literatura cytowana:
Chou, E. Y., Parmar, B. L., Galinsky, A. D. (2016). Economic Insecurity Increases Physical Pain. Psychological Science. http://doi.org/10.1177/0956797615625640
Becker, J. C., Wagner, U., Christ, O. (2011). Consequences of the 2008 financial crisis for intergroup relations: The role of perceived threat and causal attributions. Group Processes Intergroup Relations. http://doi.org/10.1177/1368430211407643
Greenaway, K. H., Storrs, K. R., Philipp, M. C., Louis, W. R., Hornsey, M. J., & Vohs, K. D. (2015). Loss of control stimulates approach motivation. Journal of Experimental Social Psychology, 56(0), 235–241. http://doi.org/10.1016/j.jesp.2014.10.009
Whitson, J. A., Galinsky, A. D. (2008). Lacking control increases illusory pattern perception. Science, 322, 115–117. http://doi.org/10.1126/science.1159845